Άλλοι ιταλοί φίλοι

Ανάμεσα στα πρόσωπα που ο Σολωμός συνάντησε στο Μιλάνο δεν αποκλείεται να είναι και ο διάσημος ρομαντικός λογοτέχνης Μαντσόνι, τον οποίο ωστόσο γνώριζε ασφαλώς από τα κείμενά του. Πάντως, στον κύκλο του Μιλάνου σίγουρα συγκαταλέγονται ο ρομαντικός Τζιοβάνι Τόρτι (Giovanni Torti) και ο Φελίτσε Ρομάνι (Felice Romani), που θα γράψει κυρίως δραματική ποίηση και λιμπρέτα για όπερα, συνεργαζόμενος με όλους σχεδόν τους συνθέτες της εποχής (Ντονιζέτι, Μερκαντάντε, Μπελίνι κ.ά.). Αρκετά χρόνια αργότερα, όταν ο Σολωμός θα έχει επιστρέψει και εγκατασταθεί στη Ζάκυνθο, ο Ρομάνι θα συνθέσει ένα ποίημα με τίτλο «Il Desiderio» και ο Σολωμός θα το μεταφράσει σε ελληνικούς στίχους («Ο Πόθος»), οι οποίοι για πολλά χρόνια θα θεωρούνται, εσφαλμένα, δικοί του.

Ανάμεσα στους φίλους της Παβίας αλλά, πιθανότατα, γνώριμος ήδη από τα χρόνια της Κρεμόνας, είναι και ο ποιητής και κριτικός Τζιουζέπε Μοντάνι. Ο Μοντάνι θα αποχαιρετήσει με επιστολή του τον Διονύσιο Σολωμό, καθώς αυτός θα βρίσκεται πια στη Βενετία και θα ετοιμάζεται να επιστρέψει στο γενέθλιο νησί του: «Στο καλό, λοιπόν, αγαπημένε μου Διονύσιε, στο καλό! Το πνεύμα των θαλασσών, το πνεύμα της αγίας φιλίας και το πνεύμα της ελευθερίας ας σε συντροφεύουν! Εσύ τουλάχιστο θα ξαναδείς μια πατρίδα, που μπορεί κανείς να τη λέει πατρίδα αληθινά. όσο κι αν η ξένη προστασία είναι, πες, ένα σκέπασμα μονάχα της σκλαβιάς. Τέλος πάντων όμως οι νόμοι είναι δικοί σας, δικά σας τα όπλα, και δική σας η κυβέρνηση. έχουν αναγνωριστεί τα δικαιώματά σας, έχουν ξυπνήσει και πάλι οι αρετές. Κάθε Εφτανησιώτης μπορεί να είναι περήφανος για το όνομά του, κι έχει στην καρδιά του τη γλυκιά πεποίθηση πως μπορεί να φανεί ωφέλιμος στην πολιτεία. Η δόξα της και η ευημερία της φαίνεται πως είναι εμπιστευμένες στη νέα γενιά, και ο νέος που επιστρέφει εκεί με άδολη την ψυχή και καλλιεργημένο το πνεύμα θα νιώθει να φλογίζεται από τις πιο ευγενικές ελπίδες. Αν αφιερωθείς έστω και αποκλειστικά στην τέχνη των Μουσών, θα έχεις να εκφράσεις αληθινά και γενναία αισθήματα, να διεγείρεις υψηλά πάθη και να εισάγεις μια καθαρή ευγένεια. Ο πατριωτισμός θα σου δίνει υπέροχες εμπνεύσεις, και όσο πιο καλός ποιητής, τόσο και πιο καλός πολίτης θα μπορείς να πιστεύεις πως είσαι. […] Την τελευταία φορά που σου έγραψα, που δεν είχες φύγει ακόμη, και που εγώ ήθελα και επέμενα να βρω τρόπο να μην φύγεις, μεταχειρίστηκα μερικά επιχειρήματα πιο πολύ για να ευχαριστήσω των εαυτό μου παρά για να σου κάμουν εσένα καλό. Τώρα η φιλία με υποχρεώνει να σε δυναμώσω στην απόφασή σου και σχεδόν να σου κρύψω τη λύπη μου. Και κατηγορούσα κιόλας τον εαυτό μου που σου είχα εκφράσει επιθυμίες, που αν τις ακολουθούσες, χώρια που μπορούσαν να σου κλείσουν ένα δοξασμένο στάδιο, θα σε έκαναν διπλά απάνθρωπο, και απέναντι στην πατρίδα σου και απέναντι στη μητέρα σου που τόσο αγαπάς. […] Εσύ όμως δε μας άφησες ούτε ένα στίχο που να μας θυμίζει την ιδιοφυία σου (έξω από το σονέτο που το ξαναβρήκα) ούτε μια εικόνα σου, αν και τόσες φορές μας την είχες υποσχεθεί, που να μας κρατά ζωντανή στα μάτια την αγαπημένη και μοναδική έκφραση του προσώπου σου. […] Χιλιάδες και χιλιάδες ολόθερμες ευχές από τους λίγους φίλους, που τόσο λυπήθηκαν που δεν μπόρεσαν εδώ να σε ξανασφίξουν στην αγκαλιά τους […] Ένα χαιρετισμό από μένα στη γελαστή λιμνοθάλασσα! Θαρρώ πως στέκομαι και σε κοιτάζω από την ακρογιαλιά, παρακολουθώ με τεντωμένα χέρια τα πανιά σου και κλαίω από λογιών αισθήματα. Στο καλό. Δικός σου, πάντα δικός σου, Μοντάνι.» (Πολίτης 1991: 457-8).

Η αποχαιρετιστήρια επιστολή του Μοντάνι προς τον Διονύσιο Σολωμό, γραμμένη από το Lodi στις 23 Αυγούστου του 1818, αποτυπώνει, εκτός από τη φιλία των δύο νέων και κάποια στοιχεία για την προσωπικότητα του εικοσάχρονου Διονυσίου, τα θέματα που τον απασχολούν καθώς ετοιμάζεται τώρα να γυρίσει στην πατρίδα του και που είναι: η πολιτική κατάσταση των Επτανήσων, η ποίηση και μάλιστα η πατριωτική ποίηση και, βέβαια, η μητέρα του, την οποία αγωνιούσε να ξαναδεί ύστερα από δέκα χρόνια. Επιτρέπει, επίσης, να διαπιστώσουμε την ρομαντική αντίληψη για την ποίηση και την πατρίδα, έτσι όπως την βίωσε ο Διονύσιος στην Ιταλία: η μια τροφοδοτεί την άλλη και εκείνος ο ποιητής που θα εκφράσει «αληθινά και γενναία αισθήματα» και θα διεγείρει «υψηλά πάθη» θα είναι συγχρόνως ένας ολοκληρωμένος πολίτης. Με τον Μοντάνι, όπως πιθανότατα και με τον Ρομάνι, ο Σολωμός θα διατηρήσει μια κάποια επαφή τα επόμενα χρόνια, από τη Ζάκυνθο όπου πια θα βρίσκεται, και, πιθανότατα, θα φροντίσει να φθάσει στα χέρια του η ιταλόγλωσση ποιητική συλλογή του Rime Improvvisate (Αυτοσχέδιες Ρίμες, 1822, β´ έκδ.: 1823).